Samay Cañamar M., kichwa Otavalo, de una comunidad ancestral Camuendo al norte de Ecuador, ha sido docente universitaria, feminista kichwa, psicoterapeuta y columnista bilingüe. Aficionada a la escritura en poesía y narrativa. Le interesa los feminismos diversos y las distintas problemáticas que adolecen a las mujeres y lxs cuerpos feminizados. Autora del poemario Shunku-yay o Mirarse en la eternidad del corazón, 2021. Ha presentado su poesía en Barcelona, Madrid, La Paz, Lima, y varios territorios de Ecuador.

Samay Cañamar M.: Ama la sabiduría Kichwa que escapó de casa.

CHIRIKLLA INTI

Sara mamami paypa aylluwan chakraman rikun.

Wañuk killata kaynallata rikushkarkami.

Chakra hallmaymi kallarishka, warmi pachami chayamushka.

Imashashi kanka warmikunaka kay chiriklla inti pachapika yani. 

Pachaka wakakun, 

ñuka uku pachapash wakakun.

Kanchapika Warmi Pascuami, tinkunkapak raymi ninmi,

Inti imasha ura urkumanta shamukukpi ninmi.

Kapak raymipa wiki, sarawikuna upallami kumpanakun.

Ñuka shunkuka wakakunmi tawka kawsayta yarishpa.

Nanakpipash allilla churashpa, shutichini, chashpichini.

Yuraktami achkatapacha shulluchun churashka.

Sisaka paypa wawakuta yarikun,

paypa kusapa waktaywan wañushkami.

Achikka wiksa unkuywanmi,

tukuy llakita, wakayta paypilla allichishkamanta.

Sumakka na unkunayachishpapash unkurka

paypa turimantami unkunalla tikrarka.

Killaripash uchillakupira viulay tukushpa unkurka,

payman llamkayta kuk taytami shinarka.

Ña payaku kashpapash

chay ñañakunaka manchaywan kawsanakun.

Tawka warmikunamari kay shunkupi allichishka llukshinakun.

Mama Rosaka na paymanta wañurkachu. Picharimi llakichirka.

Yanaka paypa taytawan turiwan nanachikpi,

kunanka uma unkuy ukllarishka chariyakun.

Ninaka ashtami waktaytukurka 

paypa ayllumanta, kusamanta. 

Sinchika wasimanta llukshishpa rirka,

mana kuyakpi ñalla wañuchikpi rirka.

Amaruka allimanta wañukunmi,

wawalla mirashpa, kusapash waynayakpi.

Niway wañushka killaku, niway upalla killaku,

imatatak rurana kashkani kikin Warmi Pascuapika,

imamantatak kapak raymipi kushiyarina kani, 

kay pachapika ñana munanka

imashata kikin sinchi warmi ushayta rikusha, 

kay shunku ñana rikunka,

ñana kikin ushayka, kay tulluta, kay pachata purikunka.

Niway chiriklla intiku,

niway ura pachamanta sumaklla samayku,

pitak ñukanchik kawsayta chariyakun

pitak kikin sumak yachayta, munaytapash yarin.

Shamuk pachapash na Mushuk Warata shuyanchu.

kunan yachaykunapash, kunan llakikunata mana rimanchu

ñawpa mamakunapa shimita kay Kapak Raymika mana uyakunka.

Yanantin nishpalla yanka hawalla rimanmi

runa kawsayta sinchiyachishpapapsh, ñukanchik llakitaka na rimanchu

paypa ushikunapash

payka kawsaykunapash chinkarikunmi.

.

.

SOL DE INVIERNO

Sara va con su ayllu a la chakra.

Leyó anoche la luna menguante de la pacha.

Es el tiempo de deshierbe, el tiempo femenino.

¿Qué son las warmis en este frío sol de invierno?

Llueve el tiempo, 

llueven mis adentros.

En el campo se vive la Warmi Pascua entre tinkuy,

se celebra el sol al sur de las montañas.

El Kapak Raymi, los wikis y sarawis me acompañan.

Tejo recuerdos.

Duele acomodarlos, nombrarlos despacio.

Yurak obligada a abortar, tantas veces.

Sisa recordando a su hijo,

muerto a golpes por quien dijo amarlo.

Achik con cáncer, 

guardando en su estómago culpas y llantos.

Sumak embarazada por su primo, 

que decidió por ella.

Killari trabajando y pariendo a los doce,

violada por su patrón de larga trenza. 

Aún en el ocaso de sus vidas

las abuelas tiemblan.

Cientos de nombres salen de mi pecho, gritan en silencio.

Mamá Rosa murió porque abusaron de ella.

Yana, herida por su padre y por su hermano, 

vive en la cápsula de la epilepsia.

Nina recibió golpes 

de aquel a quien el ayllu confió su vida.

Sinchi escapó de casa, su hogar en la maleta,

temiendo morir de malquerencia.

Amaru se apaga

entre hijos e infidelidades.

Dime, luna menguante,

qué hacer en tu Warmi Pascua,

qué celebrar en Kapak Raymi si el tiempo nos opaca,

cómo evocar lo femenino

que ya no leo, 

que no corre en este tiempo.

Dime, sol de invierno, 

dime, espíritu bendito del sur,

¿quién forja ahora nuestro destino?

¿quién recuerda tu virtud y tu sentido?

El nuevo ciclo desconoce a Mushuk Wara.

La sabiduría lo nombra, a veces ajena a las dolencias. 

El Kapak Raymi ya no atiende la voz de mis primeras.

La dualidad va absorbiendo lo diverso,

se festeja sin nombrar al solsticio femenino, 

ni a sus hijas 

ni a su brillo.

.

.

KUYARINA

Kanchapi sinchilla kaparinakun,

Chay kaparika, ashataka, uchilla kaspishnalla tuksimukunka.

Millaylla kaparimuyka uku aychapi urpikunatapashmi kallpachinka.

Wakinpika, asha wikipash urmamunka,

ñukamari 

kuliramanta, manchaymantapash,

nalli rurarkani yashpa.

Wakinpika,

pachata shayachinata yuyanallami.

Wakinpika,

kikin munaykunata mikllana kanki.

Allilla rimachishpa, tullpushpa.

Wakanallami,

kaparinallami,

kuliranallami,

ashatapash chinkarinalla,

pachapi kutinlla tikrarishpa

shunkuta mishkilla shinchilla shimiwan kuyachishpa.

Imatak ruranatapash na yachashpaka, allimi kanka,

hatarinallami,

urmanallami.

Kikin ukupa sisapampata alli asnachilla.

Chaymanta kiwa hawapi siririshpa ukllariy.

Chakishka pankakunawan wikita pichariy.

Turnu Pakchapa tamya yakukuwan mayllariy.

Na manchashpalla, kikin kashpalla.

Allimi kanka, mana riksishka ukupi kikinlla purikushpapash.

Allilla samayta hapinki.

Pipash imasha na kuyashkata kuyarinki.

Kikin samaywanllata chariyarishpa.

Pipakpash kupata aparishkataka ninamam rupachiy.

Kikin uku kawsayta kuyaylla.

Kikinllata kuyariy.

Kallaripipash tukuripipash kuyariy.

.

.

ÁMATE

Hay gritos afuera.

Tal vez como una espina que se prende en tu cuerpo,

un estruendo que ahuyenta a tus pájaros internos.

Tal vez corre una lágrima 

de culpa, 

rabia,

miedo.

Tal vez,

solo tal vez,

debes pausar el tiempo.

Mecer tus sentimientos.

Susurrarles despacio, colorearlos.

Tal vez llorar, 

gritar, 

rabiar,

perderte por instantes,

regresar en el tiempo 

y alivianar el pecho con palabras de trueno.

Está bien sofocarse,

levantarse,

rendirse.

Aspira los aromas de tu jardín interno.

Arrúllate en las sombras y pastos de tu campo.

Sécate con las hojas que levanta el otoño. 

Límpiate con la lluvia que trae Turnu Pakcha.

Sin temor, sólo siendo.

Está bien que seas tú en medio del misterio.

Que respires despacio.

Que te ames sin filtros. 

Que sostengas tu aliento. 

Deja lo que no es tuyo, espárcelo en el fuego.

Ama tu mundo interno. 

Adórate primero.

Adórate infinito.

Samay Cañamar M., kichwa Otavalo, de una comunidad ancestral Camuendo al norte de Ecuador, ha sido docente universitaria, feminista kichwa, psicoterapeuta y columnista bilingüe. Aficionada a la escritura en poesía y narrativa. Le interesa los feminismos diversos y las distintas problemáticas que adolecen a las mujeres y lxs cuerpos feminizados. Autora del poemario Shunku-yay o Mirarse en la eternidad del corazón, 2021. Ha presentado su poesía en Barcelona, Madrid, La Paz, Lima, y varios territorios de Ecuador. Samay Cañamar M.: Ama la sabiduría Kichwa que escapó de casa.